استارتاپ‌های میلیارد دلاری در کجای اقتصاد ایران قرار دارند؟

درست است که وجود یونیکورن در زیست‌بوم استارتاپی یک الزام حیاتی نیست، اما وجود آن نمایانگر رشد و پیشرفت شرکت‌ها و نظام نوآوری در یک سرزمین است. این کار زمان‌های بسیاری ازجمله ورود به بازارهای جهانی و بین‌المللی را برای شرکت‌ها تشکیل می‌کند و استارتاپ‌ها می‌توانند از این طریق ثروت عظیمی را برای سرزمین به ارمغان بیاورند. این چنین وجود یونیکورن در دنیای کسب‌وکارهای نوآورانه نه‌تنها به‌گفتن نمادی از پیروزی علنی شناخته می‌بشود، بلکه به‌گفتن یک انگیزه و انرژی فعال‌کننده برای گسترش استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای تازه عمل می‌کند. این انگیزه علتتحول و پیشرفت در فعالیت‌های نوآورانه می‌بشود و به تشکیل ثروت برای سرزمین پشتیبانی می‌کند.

بیشتر از ده سال است که از اغاز فعالیت استارتاپ‌ها و شکل‌گیری اکوسیستم استارتاپی ایران می‌گذرد. ایران در خاورمیانه و منطقه منا که شامل قسمت خاورمیانه و شمال آفریقا می‌بشود، درزمینه شکل‌گیری اکوسیستم استارتاپی پیشرو بوده، اما تا این مدت موفق به داشتن یونیکورن نشده است. بااین‌حال، کشورهای دیگر که از نظر بازه وقتی، سپس از ایران اکوسیستم استارتاپی خود را شکل داده‌اند، موفق به شکل‌گیری یونیکورن شده‌اند و نزدیک به شش تک‌شاخ در خاورمیانه و شمال آفریقا وجود دارد که چهار تک‌شاخ تنها در امارات متحده عربی می باشند. یکی از با اهمیت ترین دلایل شکوفایی استارتاپ‌های کشورهای منطقه، وجود اندوخته‌گذاران خارجی است که فقدان آن‌ها در اکوسیستم استارتاپی ایران به‌شدت حس می‌بشود.

اگر بخواهیم یونیکورن را با دقت به تعریف‌های رایج بین‌المللی مورد بازدید قرار دهیم، باید به شرایط اقتصادی حاکم و افزایش ناپایدار قیمت دلار در ایران دقت کنیم. مقدار رشد استارتاپ‌ها باید به‌طوری باشد که ابتدا بتواند افزایش نرخ دلار را جبران کند و در ادامه بتواند رشدی زیاد تر از آن را توانایی کند تا به حالت یونیکورنی دست یابد. در یک دوره ده‌ساله، ما با رشد و افزایش بیشتر از ۱۰ برابری نرخ دلار مواجه بوده‌ایم.

چالش‌های منبع های مالی

برای تبدیل‌شدن به یک یونیکورن، یک کسب‌وکار نه‌تنها باید توانایی جبران افزایش نرخ دلار را داشته باشد، بلکه باید با رشد بیشتری نیز همراه باشد. با دقت به چالش‌های حاضر در سرزمین و نظام اقتصادی، رسیدن به این مقصد زیاد دشوار است. این قضیه درواقع یک جنبه از او گفت و گو اقتصاد کلان را نقل می‌کند و نیازمند بازدید جدی و برنامه‌ریزی دقیق در سطح سیاست‌گذاری و اقتصاد کلان است.

«امیرسینا جیرفتی»، معاون اندوخته‌گذاری حرکت اول، دراین‌خصوص به دیجیاتو او گفت: «در قیاس با کشورهای دیگر و زیست‌بوم استارتاپ جهان، حجم اندوخته‌گذاری در کسب‌وکارهای یونیکورن در ایران به مقدار کمتری انجام می‌بشود. حتی در مواردی همچون دیجی‌کالا و اسنپ، حجم اندوخته‌گذاری و تعداد راندهای اندوخته‌گذاری، در قیاس با شرکت‌های یونیکورن جهانی، به‌قدر کافی بزرگ نبوده و نتوانسته است به رشد دیدنی و دست‌یافتن به حالت یونیکورنی منجر بشود.»

او یکی از دلایل عدم وجود یونیکورن در ایران را ایزوله و محدود‌بودن بازار دانست و بر اهمیت این نوشته برای اندوخته‌گذاران داخلی و خارجی پافشاری کرد. معاون اندوخته‌گذاری حرکت اول در ادامه گفت: «عدم برقراری ربط مؤثر با بازار اندوخته به‌علت تفاوت در مدل محاسبات و شاخص‌های متفاوت، می‌تواند مانع از جذب اندوخته‌گذاری‌های طویل مدت برای کسب‌وکارها بشود. عدم ورود اندوخته‌گذاران علتشده است که حجم اندوخته‌گذاری در سرزمین ما کم و محدود بشود.»

«رضا باقری»، مدیرعامل شرکت اسمارت‌آپ، ضمن پافشاری بر اهمیت منبع های و گردش مالی در شرکت‌ها و استارتاپ‌ها او گفت: «حتی شرکت‌هایی که ظرفیت رشد زیاد دارند، بدون منبع های مالی نمی توانند به رشد و چشم‌انداز خود دست یابند. اندوخته‌گذاران قبلی تا این مدت به بازدهی خوبی در این بازار نرسیده‌اند و ازاین‌رو، جریان اندوخته‌گذاری برای بازیگران این حوزه تحکیم نشده که تبدیل نزول تعداد بسیاری از شرکت‌ها و استارتاپ‌ها شده است. این نوشته روی کل اکوسیستم تأثیر منفی گذاشته است.»

چالش‌های اندوخته‌گذاران

با دقت به نقل از حالت اینترنت که از سوی انجمن تجارت الکترونیک انتشار شد، ایران در او گفت و گو اختلال‌ اینترنتی رتبه ۴۷ از بین ۵۰ سرزمین را دارد و از این حیث از کشورهایی همانند اندونزی و ایرلند بالاتر است. در این گزارش این چنین آمده که ایران با میانگین نزدیک به ۴۸ درصد (در قیاس با چین با میانگین حدودی ۴۷ درصد)، اولین سرزمین با بیشترین اختلال اینترنت در ۹ ماه تازه به‌حساب می‌آید. انجمن تجارت الکترونیک، ایران را در رتبه ۴۹ از ۵۰ از نظر محدودیت‌های اینترنتی قرار داده و اظهار کرده که بیشترین خاموشی مطلق اینترنت دنیا برای ایران است.

این نوشته به یکی از مانع ها جدی در راستای فعالیت‌های کسب‌وکارها و شرکت‌های استارتاپی تبدیل شده. از با اهمیت ترین چالش‌های به‌وجودآمده در این عرصه می‌توان به او گفت و گو هراس اندوخته‌گذاران خارجی برای ورود به بازار ایران و افت ریسک‌پذیری آن‌ها اشاره کرد.

امنیتی‌کردن، چاشنی موردعلاقه دولت

«تیم لطیف»، مدیرعامل هلدینگ اندوخته‌گذاری مکس، درخصوص چالش‌های پیش روی اندوخته‌گذاران خارجی برای ورود به بازار سرزمین به دیجیاتو او گفت: «در این وهله، تا اتفاقات اساسی همانند از بین بردن تحریم یا برخورد مناسب دولت با اندوخته‌گذاران تحول نکند، شرایط بهتری حاصل نمی‌بشود. اندوخته‌گذاران خارجی که در شرکت‌های ایرانی اندوخته‌گذاری کرده‌اند، عموما توانایی خوبی نداشته‌اند.»

او بر این که عمل های این وهله باید به‌درستی انجام بشود و امنیت فعالیت اندوخته‌گذاران خارجی ضمانت گردد، پافشاری کرد: «با دقت به این که خاورمیانه منطقه پرچالشی است، دغدغه امنیت برای همه قابل فهمیدن است. اما این که چطور با اندوخته‌گذاران خارجی توافق انجام بشود هم زیاد مهم است.»

او به دید افکار عمومی به اندوخته‌گذاران خارجی اشاره و فرمود: «در این وهله این‌گونه فکر می‌کنند که این اندوخته‌گذاران از ایران برای زیاد تر پولدارشدن منفعت گیری می‌کنند؛ درحالی‌که این اتفاق به سودآوری برای کل اکوسیستم منجر شده و علترونق این‌گونه اندوخته‌گذاری‌ها می‌بشود.»

تیم لطیف باور دارد که در ایران، اندوخته‌گذاران خارجی به‌علت حالت‌های نامشخص، کمتر اندوخته‌گذاری می‌کند و نمی توانند به‌راحتی فعالیت کنند. اما با وجود پیروزی تعداد بسیاری از شرکت‌های ایرانی و خروجی‌های مثبتی که رقم خورده است، تعداد بسیاری از صندوق‌های اندوخته‌گذاری و بازیگران این حوزه فهمید زمان‌ها و ظرفیت‌های حاضر در ایران شده‌اند: «اتفاق جالبی که رخ داده، این است که صنعتگران زیاد هوش مصنوعی را جدی می‌گیرند. مقوله‌های هوش مصنوعی با کمکی که به کارخانه‌ها، تدارکات، محصولات و تعداد بسیاری از موارد دیگر می‌کند، تبدیل منفعت‌وری می‌بشود. مثال آن هم خرید الوپیک توسط گروه صنعتی گلرنگ است که به این حوزه ورود کرده.»

محدود می‌کنیم، بعد هستیم

مدیرعامل اسمارت‌آپ باور دارد که به‌علت مشکلات زیرساختی حاکم، تنظیم‌گری نهادهای وابسته و نحوه برخورد رگولاتوری آن‌طور که باید نبوده و هیچ بغل بازی برای نوآوری‌ها و فناوری‌های تازه باز نکرده است.

او به عدم تشکیل بستری مستعد برای قانون‌گذاری اشاره کرد و او گفت: «رویکرد دولت این می بود که در این وهله به‌جای این که شرایط بهتر و تسهیل‌گری را فراهم کند و به تنظیم‌گری منسجم و حل چالش‌های به‌وجودآمده بپردازد، تصمیم به پاک‌کردن و حذف مسائل گرفت.»

باقری علاوه بر مانع دانستن مسائلی همچون مسائل بانکی و بیمه‌ای، به ضعف مدیریتی نیز اشاره کرد و به دیجیاتو گفت: «او گفت و گو توان مدیریتی، حتی مدیریت یونیکورن نیز در این وهله می‌تواند موردتوجه قرار بگیرد. قوت مدیریت نیز باید به تعداد بسیاری از شرکت‌ها و استارتاپ‌ها تزریق می‌شد. به‌علت قطع رابطه ما با فضای بین‌الملل، این توانایی با تلاش و اشتباه انجام شد که یقیناً پیروزی‌های تعداد بسیاری داشت اما شدت رشد را افت داد. درنتیجه این ضعف بیش‌تر به‌چشم آمد و ریشه مشکلات فرد دیگر شد. توان مدیریتی بالا می‌توانست نقش‌هایی چشمگیری بگذارد، اما این چنین نشد.»

از آن‌سو، مدیرعامل هلدینگ مکس معتقد است که نحوه برخورد رگولاتوری با نوآوری، در قیاس با تسهیلاتی که اراعه می‌دهد، مغایرت دارد و استراتژی خاصی وجود ندارد که سرزمین در این مورد به چه سویی خواهد رفت. او به عدم شفاف‌سازی و چندصدایی دولت در این عرصه اشاره کرد و دیجیاتو او گفت: «در این راستا، خطرهایی برای شرکت‌هایی که کاربران زیاد بسیاری دارند هم وجود دارد و یک‌سری عمل های و فعالیت‌ها به‌علت نکات امنیتی و خطراتی که وجود دارد، باید توسط دولت انجام بشود. این او گفت و گو‌ها در ایران شفاف نیست و متأسفانه یک‌صدا سخن بگویید نمی‌بشود و ازاین‌رو، نهادهای گوناگون ترمز کرده و انرژی‌های تعداد بسیاری را خنثی می‌کنند.»

او در ادامه گفت: «در همه حوزه‌ها و قسمت‌های گوناگون سرزمین، دولت با شعار تنظیم‌گری به کنترل و محدودسازی کسب‌وکارها و فعالیت‌ها می‌پردازد، اما فهمید چگونگی و روال آن نیست که چطور عمل کند تا نوآوری را نکُشد؛ برای مثالً دولت امارات اقداماتی همانند دی‌تک انجام داده و عمل به راه اندازی مجموعه‌هایی برای قسمت خصوصی و پشتیبانی به اندوخته‌افزایی آن‌ها در جهت بهتر پیش‌رفتن فعالیت‌های استارتاپ‌ها کرده است.»

زمان را از دست دادیم

مدیرعامل شرکت اسمارت‌‌آپ معتقد است وقتی که اکوسیستم استارتاپی در ایران شکل گرفت، روندی پیشتاز در منطقه منا داشت و زمان‌های اندوخته‌گذاری، شراکت و گسترش فضای کسب‌وکاری همانند دوران جاری نبوده است. او در این مورد او گفت: «ما زمان اول بودن در منطقه منا را از دست دادیم. اگر جریان‌های مالی و ورود به این بازارها مدیریت می‌شد و ما می‌توانستیم به یک جریان مداوم اندوخته‌گذاری برسیم، شرکت‌های درحال‌رشد به فراهم‌کنندگان و بازارهای مالی متصل می‌شدند و این اتصال به رشد کسب‌وکارها می‌انجامید؛ اما اکوسیستم استارتاپی ایران با مشکلات، انسداد و محدودیت‌های تعداد بسیاری در مسیر رشدش روبه رو شد.»

باقری در ادامه گفت: «افزایش قیمت دلار نیز مزیت‌های رقابتی تعداد بسیاری برای بازار منطقه و سرزمین به‌وجود آورد. شرکت‌های ایرانی همانند دیجی‌کالا نیز زیاد تلاش می‌کنند که از این ظرفیت‌ها منفعت گیری کنند، اما این که بگوییم نفر اول شوند و یا سهم چشمگیری از بازار را از آن خود کنند، امکان جذب اندوخته‌های مالی و گسترش زیاد سخت است و به این راحتی اتفاق نخواهد افتاد.»

ایران دارای سه یونیکورن غیررسمی است

به حرف های مدیرعامل هلدینگ مکس، ایران در قیاس با کشورهای برتر منطقه همچون عربستان، دبی، قطر و کویت میانگین حقوق کمتری دارد و این بر گسترش استارتاپ‌ها اثرگذار است. به عبارت دیگر، در این کشورها به لحاظ شرایط اقتصادی، اوضاع برای اندوخته‌گذاری و راه‌اندازی استارتاپ‌ها بهتر است.

او فرمود: «در این راستا، تعداد استارتاپ‌ها در ایران نسبت به جمعیت آن نسبتاً کمتر به‌نظر می‌رسد. اگرچه ایران یک سرزمین با جمعیت نزدیک به ۹۰ میلیون نفر است، اما تعداد استارتاپ‌ها بر پایه اندوخته‌گذاری‌ها امکان پذیر کمتر باشد. این کار نشان‌دهنده نیاز به دقت به عوامل گوناگون، ازجمله اقتصادی و فرهنگی، در ترویج فعالیت‌های استارتاپی در ایران است. بااین‌حال، اگر بخواهیم درزمینه استارتاپ‌ها به یک Talent Pool (سبد استعدادها) بزرگ‌تر از سایرین تبدیل شویم، باید به این مسئله دقت داشته باشیم که ایران از لحاظ توانمندی‌های انسانی توانایی بسیاری دارد. این می‌تواند به‌شکل قابل‌توجهی به تشکیل استارتاپ‌های موفق در سرزمین پشتیبانی کند.»

تیم لطیف باور دارد که در ایران حداقل ۳ یونیکورن نهان وجود دارد و معتقد است که استارتاپ‌های این سرزمین نسبت به مناطق دیگر بزرگ‌تر و موفق‌تر می باشند: «احتمالا فکر عدم وجود یونیکورن در ایران از اینجا نشأت می‌گیرد که ما در ایران فقط به قیمت مالی شرکت‌ها دقت می‌کنیم. برای مثالً شرکت‌های گوناگون منطقه منا ۵۰۰ میلیون دلار قیمت‌گذاری شده است، ولی این که این شرکت چه بوده و چه‌کار کرده، مورد برسی و بازدید قرار نگرفته است. من می‌توانم با جرأت بگویم که استارتاپ‌های ایران حتی با فاصله، بزرگ‌ترین استارتاپ‌ها در منطقه می باشند.»

لطیف هلدینگ هزاردستان و شرکت اسنپ را یونیکورن می‌داند و باور دارد اگر تحریمی در سرزمین وجود نداشت و در بازار بین‌المللی وجود داشتیم، اسنپ و هزاردستان می‌توانستند چندین میلیارد دلار قیمت داشته باشند.

او در ادامه گفت: «این شرکت زیاد سودآور و مثبت است. اکنون قیمت این شرکت زیر یک میلیارد دلار نیست و طبیعتاً یک یونیکورن محسوب می‌بشود. شرکت فرد دیگر که به نظر من یونیکورن محسوب می‌بشود، هلدینگ هزاردستان است. شرکت دیوار در این گروه زیاد سودآور است و چندین هزار میلیارد تومان هم سود سالانه دارد. این هلدینگ قطعاً یونیکورن است و اگر فردی بخواهد سهام آن را خریداری کند، سهام‌داران آن را زیر یک میلیارد دلار نمی‌فروشند.»

به حرف های لطیف، این شرکت با دقت به شاخص‌های بورس، شرکت‌های نرم‌افزاری و دانش‌بنیانی، این چنین با در نظر گرفتن BPE آن‌ها، به‌راحتی یونیکورن محسوب خواهد شد. او معتقد است با نگاه به کل اکوسیستم ایران، این شرکت‌ها یونیکورن می باشند و حتی دیجی‌کالا هم در این دسته قرار گرفته و یونیکورن است.

بازار دست‌نیافتنی بورس

تحلیل حالت زیست‌بوم نوآوری ایران با منفعت گیری از شاخص‌های جهانی مشخص می کند که سرزمین در تعداد بسیاری از عرصه‌ها به‌طور قابل‌توجهی پیشرفت کرده و نوآوری مساعد را در زمان کوتاهی اراعه کرده است. این پیشرفت‌ها به‌گفتن نمادهای پیروزی و توانمندی در حوزه‌های نوآوری محسوب خواهد شد. به گفتن مثال، ایران امکان پذیر درزمینه تحقیق و گسترش، تشکیل دانش و فعالیت‌های نوآورانه، به‌علت دارابودن تخصص‌های برجسته و توانمندیهای علمی، به‌خوبی عمل کرده باشد، اما در برخی از مؤلفه‌ها نظیر تنظیم‌گری در زیست‌بوم نوآوری تا این مدت ضعف‌های جدی مشاهده می‌بشود. این ضعف امکان پذیر به‌علت محدودیت‌ها در قوانین، سیاست‌ها و یا فرایندهای مرتبط با حمایتاز نوآوری باشد.

یکی از تأثیرگذارترین اتفاقاتی که تبدیل افت ریسک‌پذیری و اندوخته‌گذاری خطرپذیر در اکوسیستم استارتاپی ایران شد، خروج آمریکا از برجام می بود که تبدیل عقب‌ماندن ایران از دیگر کشورها در حوزه استارتاپی و همراه‌نشدن آن با رشد جهانی شد. یقیناً رشدی که در اکوسیستم جاری ناظر هستیم، انکارنشدنی است، اما نمی‌توان منکر زمان‌های از دست رفته شد.

چالش‌ها و موانعی که رگولاتوری در مسیر رشد اکوسیستم استارتاپی به‌وجود آورد نیز زیاد حائز اهمیت است و عمده علت سکون استارتاپ‌ها ناشی از شیوه برخورد رگولاتوری با نوآوری است. به حرف های تعداد بسیاری از بازیگران بزرگ اکوسیستم استارتاپی، عدم ورود شرکت‌های استارتاپی به بازار اندوخته و بورس نیز به کُندبودن شدت رشد استارتاپ‌ها و اکوسیستم دامن زده است.

واژگانی که باید درمورد آن بدانید

شرکت‌های مینی‌کورن به شرکت‌هایی حرف های می‌بشود که ارزششان بیشتر از یک میلیون دلار است و در مرحله های اولیه گسترش و یونیکورن شدن قرار دارند.

استارتاپ‌هایی که در مرحله های پیشرفته گسترش خود به حد یونیکورن نرسیده‌اند، با گفتن سونیکورن شناخته خواهد شد.

یونیکورن در معنی لغوی به‌معنی اسب تک‌شاخ و موجودی افسانه‌ای است که در عرصه کارآفرینی به اصطلاحی برای نشان‌دادن قیمت یک کسب‌وکار تبدیل شده است.

کلمه دکاکورن وقتی به‌کار می‌رود که یک شرکت استارتاپی ارزشی بیشتر از ۱۰ میلیارد دلار داشته باشد. دکاکورن‌ها نسخه‌های تکامل‌یافته یونیکورن‌ها می باشند. در یک دکاکورن علاوه بر مقدار بودجه و قیمت، مدل کسب‌وکار نیز از شاخص‌های موردتوجه است.

شرکت‌هایی که قیمت آن‌ها بیشتر از ۱۰۰ میلیارد دلار است، به‌گفتن هکتاکورن شناخته خواهد شد. این شرکت‌ها این چنین با عبارت سوپر یونیکورن یا سوپر تک‌شاخ نیز شناخته خواهد شد. برخی از شرکت‌های مشهور همانند اپل، گوگل، مایکروسافت، فیسبوک و اوراکل مثالهای برجسته از هکتاکورن‌ می باشند.

شرکت‌هایی که توانسته‌اند در یک دور اندوخته‌گذاری مقدار قابل‌توجهی (بیشتر از یک میلیارد دلار) اندوخته جذب کنند، به‌گفتن دراگون یا اژدها شناخته خواهد شد. به گفتن مثال، تاکسی اینترنتی اوبر (Uber) یک نمونه از استارتاپ‌های اژدها محسوب می‌بشود.

درنهایت باید این سوال را نقل کرد که آیا امکان دارد وقتی در ایران – که همین اکنون هم یونیکورن‌های نهان و خفته دارد – اژدهایی اشکار بشود؟ و بازهم باید این سوال را نقل کرد که آیا این اژدها یک هیولای خیزان خواهد می بود و یا بازهم به‌خاطر شرایط سرزمین، درنهایت یک اژدهای خفته باقی خواهد ماند؟